۱. مقدمه: چارچوب تحلیل و اهمیت راهبردی بلوغ دیجیتال در نظام سلامت
مطالعه اخیر سازمان جهانی بهداشت (WHO) با عنوان “ارتباط بلوغ دیجیتال در سلامت و عملکرد مراقبت‌های بهداشتی اولیه”، یک تحقیق جامع و گسترده است که به ارزیابی جایگاه کشورهای مختلف بر اساس شاخص‌های کلیدی بلوغ دیجیتال می‌پردازد. این تحقیق، رابطه میان سطح پیشرفت دیجیتال یک کشور و کارایی نظام مراقبت‌های اولیه بهداشتی آن را مورد بررسی قرار می‌دهد تا مشخص کند چگونه سرمایه‌گذاری در فناوری‌های دیجیتال می‌تواند به بهبود نتایج سلامت و دستیابی به پوشش همگانی سلامت (UHC) کمک کند. این چارچوب تحلیلی به سیاست‌گذاران اجازه می‌دهد تا جایگاه کشور خود را در مقایسه با سایر کشورها درک کرده و اولویت‌های راهبردی خود را تعیین نمایند.
با بررسی دقیق داده‌های مربوط به ایران در این مطالعه، تحلیل پیش رو به دنبال شناسایی نقاط قوت ساختاری، ضعف‌های استراتژیک و فرصت‌های پیش رو برای سیاست‌گذاری‌های آینده در حوزه سلامت دیجیتال کشور است. درک صحیح این جایگاه برای تخصیص بهینه منابع، تدوین برنامه‌های آموزشی و توسعه چارچوب‌های قانونی و حمایتی امری حیاتی محسوب می‌شود. برای این منظور، تحلیل با بررسی طبقه‌بندی کلی ایران در گزارش آغاز می‌شود تا یک تصویر کلان از وضعیت فعلی ارائه دهد.
۲. طبقه‌بندی و جایگاه کلی ایران در ارزیابی جهانی و منطقه ای
در گزارش سازمان بهداشت جهانی، کشورها بر اساس شاخص ترکیبی بلوغ دیجیتال سلامت به چهار دسته اصلی تقسیم شده‌اند: نوظهور، در حال گذار، پیشرفته و پیشرو. این طبقه‌بندی به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا با درک جایگاه نسبی کشور خود، چالش‌ها و فرصت‌های مشترک با کشورهای هم‌گروه را شناسایی کرده و اولویت‌های سرمایه‌گذاری و توسعه را به شکلی مؤثرتر تعیین نمایند.
بر اساس این چارچوب، جمهوری اسلامی ایران در منطقه مدیترانه شرقی، در دسته کشورهای «نوظهور» قرار گرفته است. برای درک بهتر این جایگاه، لازم است بدانیم که کشورهای این منطقه در سه سطح از بلوغ دیجیتال توزیع شده‌اند:
- پیشرفته: کشورهایی مانند اردن، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی (با شاخص بین ۶۹.۹ تا ۷۸.۳).
- در حال گذار: کشورهایی مانند مصر، کویت، عمان و تونس (با شاخص بین ۶۰.۴ تا ۶۹.۸).
- نوظهور: جمهوری اسلامی ایران، در کنار لبنان و پاکستان (با شاخص بین ۲۷.۹ تا ۶۰.۳).
این توزیع نشان می‌دهد که ایران نه تنها در کنار کشورهای با بلوغ دیجیتال ضعیف‌تر منطقه قرار دارد، بلکه از میانگین منطقه مدیترانه شرقی (۶۵.۳) نیز فاصله دارد. شایان ذکر است که این منطقه در رتبه چهارم در مقایسه با شش منطقه سازمان جهانی بهداشت قرار می‌گیرد، هرچند داده‌های مربوط به بلوغ دیجیتال برای نزدیک به نیمی از کشورهای آن (۱۰ از ۲۱ کشور) در دسترس نبوده است.
قرار گرفتن در گروه «نوظهور» بیانگر آن است که اکوسیستم سلامت دیجیتال ایران، علی‌رغم برخی پیشرفت‌ها، همچنان در مراحل اولیه توسعه قرار داشته و با شکاف‌های بنیادین قابل توجهی روبروست. برای درک عمیق‌تر دلایل این جایگاه، تحلیل دقیق مؤلفه‌های هفت‌گانه سازنده این شاخص ضروری است.
۳. تحلیل تفصیلی مؤلفه‌های هفت‌گانه بلوغ دیجیتال سلامت در ایران
شاخص کلی بلوغ دیجیتال سلامت از هفت مؤلفه اصلی تشکیل شده است که هر یک جنبه‌ای حیاتی از اکوسیستم دیجیتال یک کشور را می‌سنجند. تحلیل جداگانه این مؤلفه‌ها تصویری دقیق‌تر از نقاط قوت ساختاری که می‌توان بر آن‌ها تکیه کرد و ضعف‌های استراتژیکی که نیازمند توجه فوری هستند، ارائه می‌دهد. این رویکرد به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد تا مداخلات خود را به صورت هدفمند طراحی و اجرا کنند. بر اساس تحلیل داده‌های ارائه شده در مطالعه و شاخص‌های زیربنایی آن، عملکرد ایران در هر یک از این مؤلفه‌ها به شرح جدول زیر است:
| مؤلفه | تحلیل کیفی عملکرد |
| زیرساخت | بسیار قوی. این مؤلفه نقطه قوت اصلی ایران است و نشان‌دهنده دسترسی گسترده به شبکه‌های مخابراتی (پوشش حداقل 3G)، خدمات آنلاین دولتی و برق می‌باشد. این یک مزیت استراتژیک برای توسعه خدمات سلامت دیجیتال است. |
| تنوع جنسیتی | قوی. این شاخص که شکاف جنسیتی در مالکیت تلفن همراه و استفاده از رسانه‌های اجتماعی را می‌سنجد، یک نقطه قوت برای ایران محسوب می‌شود و بیانگر دسترسی نسبتاً برابر زنان به فناوری‌های دیجیتال است. |
| آمادگی مصرف‌کننده | قوی. این مؤلفه که عمدتاً بر اساس نسبت جمعیت مالک تلفن همراه سنجیده می‌شود، عملکرد قدرتمندی را نشان می‌دهد و حاکی از آمادگی بالای جمعیت برای پذیرش خدمات مبتنی بر موبایل است. |
| رهبری و حکمرانی | متوسط. عملکرد ایران در این حوزه متوسط ارزیابی شده است. این به معنای وجود برخی ساختارهای حاکمیتی است، اما احتمالاً فاقد انسجام و کارایی لازم برای هدایت کامل تحول دیجیتال در بخش سلامت است. |
| قانون‌گذاری، سیاست و انطباق | ضعیف. این مؤلفه یک نقطه ضعف کلیدی برای ایران است. این عملکرد نشان‌دهنده نیاز فوری به تقویت قوانین و مقررات حمایتی در حوزه‌هایی مانند حفاظت از حریم خصوصی و امنیت سایبری است. |
| نیروی کار | بسیار ضعیف. این حوزه یک نقطه ضعف جدی است و به کمبود مهارت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در سیستم آموزشی و نیروی کار بخش سلامت اشاره دارد. این شکاف مانع بزرگی برای پیاده‌سازی مؤثر فناوری‌های دیجیتال است. |
| راهبرد و سرمایه‌گذاری | بسیار ضعیف. این مؤلفه به عنوان ضعیف‌ترین عملکرد ایران شناسایی شده است. این امر نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری بسیار پایین در فناوری‌های نوظهور و نرم‌افزارهای کامپیوتری است که موتور محرک نوآوری در سلامت دیجیتال محسوب می‌شود. |
این تحلیل یک پارادوکس حیاتی را برای ایران آشکار می‌سازد: یک بنیان قوی فیزیکی و مصرف‌کننده قدرتمند و آماده برای پذیرش خدمات دیجیتال که توسط کسری‌های شدید در راهبرد، مهارت و سرمایه‌گذاری تضعیف شده است. برای درک عمیق‌تر این ضعف‌ها در ایران، می‌توان به مصادیق عینی آن‌ها اشاره کرد. برای مثال ضعف در مؤلفه قانون‌گذاری خود را در نبود قوانینی برای تبادل‌پذیری داده‌های سلامت، چارچوب‌های نامشخص برای نسخه‌نویسی الکترونیک در پلتفرم‌های مختلف و عدم وجود سازوکار نظارتی شفاف بر اپلیکیشن‌های سلامت نشان می‌دهد. شکاف در نیروی کار به معنای کمبود متخصصان انفورماتیک پزشکی در بیمارستان‌ها، عدم آموزش کافی کادر درمان برای استفاده مؤثر از پرونده الکترونیک سلامت و ضعف عمومی در مهارت‌های تحلیل داده‌های سلامت است. در نهایت، ضعف شدید در راهبرد و سرمایه‌گذاری در سهم ناچیز بودجه سلامت به نوآوری‌های دیجیتال، فقدان مدل‌های سرمایه‌گذاری پایدار برای استارتاپ‌های این حوزه و عدم تعریف پروژه‌های کلان ملی در زمینه هوش مصنوعی در بهداشت مشهود است.
۴. ارزیابی تطبیقی: عملکرد نظام سلامت و بهره‌وری هزینه‌ها
تحلیل همزمان شاخص بلوغ دیجیتال، شاخص عملکرد نظام سلامت و هزینه‌های بهداشتی، دیدگاهی عمیق در مورد “بهره‌وری” یک کشور ارائه می‌دهد. این رویکرد نشان می‌دهد که یک کشور تا چه اندازه موفق بوده است تا منابع مالی خود را به نتایج مطلوب در حوزه سلامت و پیشرفت دیجیتال تبدیل کند. در این بخش، جایگاه ایران از دو منظر کلیدی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
تحلیل عملکرد در برابر بلوغ
بر اساس نمودار پراکندگی ارائه شده در شکل زیر، که رابطه بین بلوغ دیجیتال و عملکرد مراقبت‌های بهداشتی اولیه را نشان می‌دهد، یک نتیجه قابل توجه برای ایران مشاهده می‌شود. با وجود اینکه ایران از نظر بلوغ دیجیتال در دسته “نوظهور” طبقه‌بندی شده است، شاخص عملکرد نظام سلامت آن در سطح متوسط جهانی قرار دارد. این بدان معناست که نظام سلامت ایران، علی‌رغم ضعف‌های دیجیتال، توانسته است عملکردی بهتر از بسیاری از کشورهای هم‌گروه خود در حوزه دیجیتال ارائه دهد و نشان‌دهنده پتانسیل قابل توجهی برای بهبود عملکرد از طریق سرمایه‌گذاری هدفمند در حوزه دیجیتال است.
تحلیل بهره‌وری هزینه‌ها
برای ارزیابی بهره‌وری، مدل سازمان جهانی بهداشت، سطح مورد انتظار بلوغ دیجیتال و عملکرد سلامت را برای هر کشور بر اساس هزینه‌های سرانه سلامت آن محاسبه می‌کند. جایگاه ایران در ربع بالا-چپ نمودار زیر، تصویری دوگانه و قابل تامل از نظام سلامت کشور را آشکار می‌سازد:
- بهره‌وری بالا در عملکرد مراقبت‌های بهداشتی اولیه: قرار گرفتن در نیمه بالایی نمودار نشان می‌دهد که عملکرد مراقبت‌های بهداشتی اولیه در ایران، به مراتب بهتر از سطح مورد انتظار بر اساس هزینه‌ها است. این یک موفقیت کلیدی و نشان‌دهنده کارایی بالا در تبدیل منابع مالی به نتایج ملموس در حوزه بهداشت اولیه است.
- بهره‌وری پایین در دستیابی به بلوغ دیجیتال: در مقابل، قرار گرفتن در نیمه چپ نمودار بیانگر آن است که کشور در معیار بلوغ دیجیتال، عملکردی ضعیف‌تر از سطح انتظار مبتنی بر هزینه داشته است. به عبارت دیگر، با وجود سرمایه‌گذاری‌های انجام شده، دستاوردهای دیجیتال نظام سلامت کمتر از پیش‌بینی‌ها بوده است.
این یافته نشان می‌دهد چالش اصلی ایران، “بهره‌وری پایین عمومی هزینه‌ها” نیست، بلکه یک عدم توازن جدی بین دو حوزه است. نظام سلامت در بهره‌گیری از منابع برای ارائه خدمات بهداشتی اولیه بسیار کارآمد عمل کرده، اما در تبدیل همان منابع به بلوغ دیجیتال ناموفق بوده است. لذا بهره وری پایین در دستیابی به بلوغ دیجیتال به احتمال زیاد به ضعف در مؤلفه‌هایی نظیر “راهبرد و سرمایه‌گذاری هدفمند در حوزه دیجیتال” و “توسعه نیروی کار متخصص در این زمینه” بازمی‌گردد. بنابراین، بازنگری در استراتژی‌های تخصیص منابع باید مشخصاً بر حوزه فناوری و تحول دیجیتال متمرکز شود تا از ظرفیت بالای نظام بهداشت اولیه کشور برای ارائه خدمات نوین و کارآمدتر در آینده استفاده گردد.
۵. نتیجه‌گیری و اولویت‌های راهبردی برای ایران
بر اساس تحلیل مطالعه سازمان بهداشت جهانی، وضعیت سلامت دیجیتال ایران تصویری چندوجهی از یک پارادوکس بنیادین را به نمایش می‌گذارد: کشوری با زیرساخت‌های فیزیکی مطلوب و آمادگی عمومی بالا که پتانسیل آن توسط ضعف‌های جدی در حوزه‌های راهبردی، قانونی و انسانی مهار شده است.
برای عبور از این چالش، سیاست‌گذاران نیازمند یک تغییر پارادایم راهبردی هستند؛ یعنی انتقال تمرکز از توسعه صرف زیرساخت به ایجاد یک اکوسیستم دیجیتال پویا و کارآمد. این تحول باید بر سه محور مکمل و یکپارچه استوار باشد:
- حکمرانی و تنظیم‌گری : اولین گام، تدوین «سند راهبردی ملی سلامت دیجیتال» با اهداف کمی و بودجه‌ای پایدار است. این سند باید با تصویب فوری قوانین زیربنایی مانند حفاظت از داده‌های سلامت و استانداردهای تبادل‌پذیری اطلاعات همراه شود تا محیطی شفاف، امن و حامی نوآوری شکل گیرد.
- سرمایه‌گذاری بر نیروی انسانی و توانمندسازی مجریان: دومین محور، اجرای یک «برنامه ملی آموزش مهارت‌های دیجیتال» است که نیروی کار سلامت را در سه سطح بنیادی (صلاحیت کاربری)، تخصصی (تحلیلگری) و راهبردی (رهبری دیجیتال) توانمند می‌سازد. موفقیت پایدار این برنامه در گرو اصلاحات بنیادین در نظام آموزش عالی و برنامه های آموزش مداوم است تا با تعریف مسیرهای شغلی و آموزشی جدید، جریان پایداری از متخصصان میان‌رشته‌ای برای پشتیبانی از این تحول تربیت شوند.
- بهره‌برداری هوشمند از داده‌ها: در نهایت، هدف اصلی، گذار از انباشت داده به خلق ارزش استراتژیک از طریق ایجاد «پلتفرم ملی یکپارچه داده‌های سلامت» می‌باشد. این اکوسیستم هوشمند باید داده‌ها را از تمامی منابع (مراکز درمانی، آزمایشگاه‌ها و گجت‌های پوشیدنی) تجمیع و تحلیل کند تا زیربنای تصمیم‌گیری داده‌محور، پزشکی دقیق و مدیریت هوشمند سلامت جمعیت را فراهم آورد و پتانسیل نظام سلامت را به طور کامل آزاد کند.
مواجهه با این شکاف‌های استراتژیک، نقطه اهرم اصلی برای آینده سلامت کشور است. پاسخ به این چالش ها ، تفاوت میان تبدیل شدن زیرساخت دیجیتال به یک موتور تحول یا باقی ماندن آن به عنوان یک دارایی ناکارآمد را مشخص خواهد کرد.
پاورقی:
- Emerging
- Transitioner
- Advanced
- Leader
- Interoperability
دیدگاهتان را بنویسید